پرتال امام خمینی (س) / استفتائات

سؤال: نماز شب مستحب است یا واجب؟ و چگونه خوانده می‌شود؟

پاسخ کارشناس:
خدای سبحان به رسول اکرم‌ صلی الله علیه و آله و سلم امر به تهجد فرموده است که: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی‌ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً.(اسراء: ۷۹) و بعضی از شب را بیدار باش و تهجد کن که این نماز شب امری اضافی و واجب برای توست، امید است که پروردگارت تو را به مقامی ستایش شده برانگیزد.

فضیلت بیداری شب ‏
امام خمینی (س) در کتاب شرح چهل حدیث در فضیلت بیداری شب می‌فرماید: باقی ماند بر ذمه ما بیان دو فقره دیگر از حدیث شریف که می‌فرماید: جاف عن اللّیل جنبک و اتّق اللّه ربّک. جناب مولی امیر المؤمنین، سلام اللّه علیه، در این کلام مبارک قرین اعمال قلبیه و تفکرات منّبهه و تقوای پروردگار، بیداری شب و تجافی از فراش را برای عبادت قرار داده است، و این دلیل بر کمال فضیلت و اهمیت آن است. چنانچه در احادیث شریفه از این عمل شریف خیلی تمجید شده، و سیره ائمه هدی و مشایخ عظام و علماء اعلام بر مواظبت بر آن بوده بلکه بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت اهمیت می‌‏دادند. در کتاب وسائل الشیعة، که اعظم کتب امامیه و مدار مذهب و مرجع علما و فقها است، ۴۱ حدیث در فضل آن، و چندین حدیث بر کراهت ترک آن ذکر فرموده، و باز حواله به سابق و لاحق می‏‌فرماید. و البته احادیث در کتب ادعیه و غیره بیش از حد احصاست، ولی ما برای تیمن و تبرک به ذکر چند حدیث می‌‏پردازیم.
عن الکافی بإسناده عن معاویة بن عمّار، قال سمعت أبا عبد اللّه، علیه السّلام، یقول کان فی وصیّة النّبیّ، صلّی اللّه علیه و آله، لعلیّ قال: یا علیّ أوصیک فی نفسک بخصال فاحفظها. ثمّ قال: اللّهمّ أعنه ... إلی أن قال: و علیک بصلاة اللّیل و علیک صلاة اللّیل و علیک بصلاة اللّیل. «معاویة بن عمّار گوید شنیدم حضرت صادق علیه السلام می‏‌فرمود: بود در جمله وصیت‌های پیغمبر، صلّی اللّه علیه و آله، که به علی، علیه السلام، گفت: «یا علی وصیت می‏‌کنم تو را در خودت به خصلت‌هایی، پس حفظ کن آن‌ها را.» پس از آن گفت: «بار خدایا اعانت فرما او را.» تا آن‌که فرمود: «و بر تو باد به نماز شب‏، و بر تو باد به نماز شب‏، و بر تو باد به نماز شب‏.» از صدر و ذیل حدیث کمال اهمیت فهمیده می‏‌شود.
و عن الخصال بإسناده عن أبی عبد اللّه، علیه السّلام، قال: قال النّبیّ، صلّی اللّه علیه و آله، لجبرئیل: عظنی. فقال: یا محمّد، عش ما شئت فإنّک میّت، و أحبب ما شئت فإنّک مفارقه، و اعمل ما شئت فإنّک ملاقیه، و اعلم، أنّ شرف المؤمن قیامه باللّیل، و عزّه کفّه عن أعراض النّاس. اختصاص دادن به ذکر، و موعظه نمودن رسول اللّه، صلّی اللّه علیه و آله، را به این امر، از کمال اهمیت آن کشف می‌‏کند. و اگر جبرئیل امین چیزی مهم‌تر از آن را می‌‏دانست در مقام موعظه آن را عرض می‏‌کرد. [۱]

استحباب و کیفیت نماز شب
نماز مستحبی بیشتر از آن است که شمرده شود. و از آن جمله‏ ... یازده رکعت نافله شب است که هشت رکعت آن نماز شب‏ سپس دو رکعت نماز شفع و بعد از آن یک رکعت نماز وتر است و نماز وتر با نماز شفع بافضیلت‏ترین قسمت نماز شب‏ است و نافله نماز صبح از وتر و شفع، افضل است. و اکتفای به نماز شفع و وتر بلکه در تنگی وقت به خصوص نماز وتر جایز است، ولی خواندن تنها نماز وتر در غیر تنگی وقت باید به قصد رجاء باشد. [۲]

وقت نماز شب
وقت نافله شب از نصف شب تا سپیده صادق است و سحر افضل از بقیه است و سحر تمام ثلث آخر شب است و بافضیلت‏ترین قسمت آن، زمانی است که نزدیک به سپیده صادق باشد و افضل از آن، آن است که (یازده رکعت بر تمام وقت نافله شب) پخش شود، چنان که روش پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم چنین بود. [۳]

تقدیم نماز شب بر نیمه شب
مسافر و جوانی که خوف آن را دارد که نماز شب را در وقتش نتواند بخواند، می‌‏توانند نافله شب را قبل از نصف شب بخوانند، بلکه هر کسی که دارای عذر باشد - مانند پیر و کسی که ترس از سرما یا احتلام دارد - می‌‏تواند قبل از نصف شب آن را بخواند. و سزاوار است که این افراد نیّت تعجیل نمایند نه ادا. [۴]

نشسته خواندن
نشسته خواندن نوافل یومیه رواتب و غیر آن‌‏ها - حتی در حال اختیار - جایز است، لیکن بهتر آن است که در چنین حالی (در حال اختیار) هر دو رکعت نماز نشسته، یک رکعت حساب شود، حتی در نماز وتر، بنا بر این نماز وتر را نشسته دو بار و هر بار یک رکعت می‏‌خواند. [۵]

صدقه و قضای نماز شب
قضای نمازهای نافله شبانه‏‌روزی، مستحب است، و ترک قضای آن‌‏ها در صورتی که به خاطر جمع کردن دنیا، آن‏‌ها را ترک نموده، کراهت مؤکّد دارد. و کسی که نمی‌‏تواند آن‏‌ها را قضا نماید، برای او مستحب است که به مقدار توانایی‏‌اش صدقه بدهد و کمترین صدقه آن است که برای هر دو رکعت، یک مدّ (حدود ده سیر گندم مثلًا) صدقه بدهد و اگر نتوانست، برای هر چهار رکعت، یک مدّ صدقه بپردازد و اگر نتوانست، یک مدّ برای نمازهای مستحبی شب و یک مدّ برای نمازهای مستحبی روز صدقه بدهد. [۶]

۱۴۰۲/۰۵/۳۰ – محمد ساعدی

[۱] شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، ص: ۲۰۳.
[۲] موسوعة الإمام الخمینی، ج۲۲، تحریر الوسیلة، ج۱، ص:۱۴۳، کتاب الصلاة، المقدمة الاولی، مسألة۱، موسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره) - ایران - تهران، چاپ: ۳، ۱۴۳۴ ه.ق.
[۳] همان.
[۴] همان، ص:۱۴۴، مسألة۵.
[۵] همان،، مسألة۳.
[۶] موسوعة الإمام الخمینی، ج۲۲، تحریر الوسیلة، ج۱، ص:۲۳۵، کتاب الصلاة، القول فی صلاة القضاء، مسألة۷، موسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره) - ایران - تهران، چاپ: ۳، ۱۴۳۴ ه.ق.